مسجد عقبة بن نافع
اين مسجد در كشور تونس در شهر قيروان و در نزديكى بازار واقع شده است.
|
کشور |
تونس |
|
شهر |
قیروان |
| |
| مشاهده در نقشه | |
تاریخچه بناى مسجد
در سال ۵۰ هجرى (۶۷۰ میلادى) هنگامى که معاویه بن ابى سفیان، عقبه بن نافع را به عنوان والى سرزمین مغرب قرار داد شهر قیروان تأسیس و ساخته شد؛ که مسجد قیروان نیز همزمان با بناى شهر بنا گردید. و با انتساب به این شهر «مسجد قیروان» نام گرفت.
این مسجد در دوران یزید بن معاویه و پس از ویرانى و متروک ماندن آن در دوران ابى المحاجر، در سال ۶۲ هجرى و بر دست عتبه بن غزوان بازسازى گردید.
در سال ۸۴ هجرى حسان بن نعمان (کارگزار هشام بن عبدالملک بر سرزمین مغرب) بیست سال پس از تجدیدبناى آن بر اثر تنگى جا مسجد را تخریب نمود و به جاى آن بنایى مستحکم و وسیع ساخت. او دو ستون را از کلیسایى که در آن نزدیکى ـ در محلى که امروزه «فیساریه» نام دارد ـ قرار داشت به مسجد آورد.
در سال ۱۰۵ بشر بن صفوان به دستور خلیفه هشام بن عبدالملک به توسعه‌ى مسجد پرداخت. او در همان مسجد بوستانى بزرگ بنا کرد. همچنین در صحن مسجد آب انبارى ساخت ـ که به «آب انبار قدیمى» معروف است ـ و بر فراز یک چاه در بوستان مسجد، گلدسته‌اى بنا نمود.
در سال ۱۵۷ هجرى (۷۷۳ میلادى) و در زمان حکمرانى یزید بن حاتم حاکم افریقا مسجد پس از ویرانى در سال ۱۵۵ بار دیگر بازسازى شد.
در سال ۲۲۱ هجرى (۸۳۶ میلادى) بر اثر یک جنگ داخلى که در قیروان رخ داد مسجد ویران گردید که در همان سال زیادة الله سومین حاکم خاندان اغلبیان مسجد را تجدیدبنا نمود.
در سال ۲۴۵ هجرى (۸۸۵ میلادى) در دوران فاطمیان خلیفه المعز دستور داد تا برخى اصلاحات در مسجد صورت گیرد.
در سال ۲۴۸ هجرى ابوابراهیم اغلبى در محراب مسجد تزییناتى انجام داد. همچنین منبرى زیبا براى مسجد ساخت، و گنبد آن را ترمیم و بهسازى کرد و اطراف محراب را کاشى‌‌کارى نمود.
در سال ۲۶۱ هجرى ابراهیم اغلبى دوم سازه‌هاى مهمى را به مسجد افزود؛ از جمله گنبدى ساخت که به گنبد «باب البهو» معروف است. در دوران او مسجد قیروان ده دروازه داشت. او همچنین کوشکى را در نزدیکى رواق قبله براى استفاده‌ى زنان بنا کرد.
در سال ۶۳۹ هجرى ابوحفص المستنصر بالله اصلاحات متعددى در مسجد انجام داد. که کتیبه‌هاى موجود بر سر ر مسجد ـ معروف به «الله رجانا» ـ به این اصلاحات اشاره دارند. او همچنین کوشکى نفیس را ساخت که تا به امروز بر جاى مانده و به نام وى مشهور است.
در سال ۱۲۴۴ محمد بیک مراد به اصلاح گنبد بالاى مدخل رواق پرداخت.
ساختار مسجد
شکل خارجی مسجد به گونه‌ای است که بیننده تصور می‌کند، دژی مستحکم در اطرافش قرار دارد و از آن حفاظت می‌کند. مسجد عرصه‌اى مستطیل شکل اما غیرمنتظم را تشکیل مى‌دهد. دیوارهاى خارجى آن را تکیه‌‌گاه‌هایى با حجم و شکل‌‌هاى متفاوت دربرگرفته است. مسجد از بیرون پنج گنبد، و یازده دروازه‌ى ورودى دارد. بر فراز دروازه‌ى شرقى که دروازه‌ى «الله رجانا» نام دارد گنبدى قرار گرفته‌است. از همان زاویه سه دروازه‌ى دیگر قابل مشاهده است. بر فراز دروازه‌ى معروف به «باب السلطان» نیز گنبدى دیگر قرار گرفته است.
در جلو دروازه‌هاى سمت شمال تالارى قرار دارد. رواق مسجد از هفده ایوان تشکیل یافته که هر ایوان به وسیله‌اى ستون‌هایى کوتاه که بر فراز هر یک تاجى و قوسى قرار دارد از یکدیگر جدا مى‌شوند. مسجد قیروان محرابى فروکنده در دیوار دارد که شکلى شبیه به نعل اسب دارد. در کنار محراب دو ستون با تاج‌‌هایى به سبک بیزانسى قرار دارند. در حاشیه‌ى محراب تزییناتى به رنگ سبز وجود دارد. منبر مسجد چوبین و بسیار نفیس است. گنبد مسجد چند ضلعى و قطر آن بالغ بر ۵ متر و ۸۰ سانتیمتر مى‌شود. مناره و گلدسته‌ى مسجد در سه طبقهى مربع شکل است که در انتهاى آن گنبدى کوچک قرار دارد.
مناره‌ى مسجد قیروان:
این مناره کهن‌ترین مناره در جهان اسلام است که تا به امروز همچنان استوار بر جاى مانده است. احتمال مى‌رود که طبقهى بالایى آن به نیمه‌ى نخست قرن نهم هجرى بازمى‌گردد. این مناره به همراه مسجد جامعى که عقبه بن نافع (متوفى به سال ۶۳ هجرى) در شهر قیروان ـ پس از فتح این شهر در سال ۵۷ هجرى ـ بنا نهاد ساخته شده است.
این گلدسته تا سال ۱۰۵ هجرى (۱۲۴ میلادى) که مسجد قیروان در روزگار بشر بن صفوان (حاکم افریقا) ویران گردید همچنان برقرار بود. وى این گلدسته را بازسازى نمود و جاى آن را در مکان چاه قدیمى مخصوص به «آل فهر» که فرزندان عقبه بن نافع بودند قرار داد.
در سال ۲۲۱ هجرى (۸۳۶ میلادى) زیادة الله بن الاغلب بناى این مناره را تجدید نمود. گفته شده است که کار بناى جدید این گلدسته در روزگار ابوابراهیم احمد بن محمد بن الاغلب که حاکمیت را در سال ۲۴۲ هجرى (۸۵۶ میلادى) در دست گرفت به پایان رسید.
در سال ۱۳۸۲ هجرى (۱۹۶۲ میلادى) در دوران ریاست جمهورى حبیب بورقیبه بناى مناره استحکام و تقویت بخشیده شد تا شکوه معمارى قدیمى آن آشکارتر گردد.
این گلدسته چنان که از آغاز بوده داراى پایه‌‌اى مربع شکل و عریض است، که در سمت قله این عرض کمتر مى‌شود. قاعده‌ى مناره از سنگ‌‌هاى عظیم هماندازه ساخته شده است. قسمت بالاى قاعده تا پایان طبقهى اول نیز از سنگ‌‌هایى یک دست و منتظم ساخته شده است؛ به گونه‌اى که بیننده تصور مى‌کند آن سنگ‌ها خشت‌هایى هماندازه است. از سطح قاعده‌ى طبقه دوم نیز بنایى با شکل و شمایل بناى زیرین اما در حجمى کوچک‌تر و کوتاه‌تر آغاز مى‌شود. بربالاى آن نیز بناى سوم قرار دارد و بر بالاى این یک گنبد کلاهک مناره قرار گرفته است.
ورودى به مناره درى به شکل نعل است. بر فراز در روزنه‌‌هایى قرار دارد که نور از آن‌‌ها به داخل مناره نفوذ مى‌کند. این روزنه‌‌ها در دیوارهاى قاعده‌ى دوم نیز وجود دارد. طول مناره بالغ بر ۲۵ متر است. و از طریق یک پلکان مارپیچى مى‌توان به بام آن راه یافت. این پلکان ۱۲۸ پله دارد. از ویژگى‌‌هاى تمایزبخش این گلدسته عقب‌‌نشینى طبقات سه‌‌گانه‌‌ى آن نسبت به یکدیگر و پلکانى شدن هر یک نسبت به قاعده دیگرى است.
منابع
- طه ولى، المساجد فى الاسلام، ص 261، ترجمه شده در سایت بینات.
- مسجد عقبه بن نافع؛ نماد اسلام در‌آفريقا، سایت مجمع جهانی مجمع جهانی اهل‌بیت علیهم السلام، به نقل از خبرگزاری تقریب.